สเทวเกติ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถฯ สเทวกคฺคหเณน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสญาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ สงฺคหิตตฺตาฯ สมารกคฺคหเณน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติญาเยนฯ ตตฺถ หิ มาโร ชาโต ตนฺนิวาสี จ โหติฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติญาเยเนวฯ สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชายาติ สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกสมณพฺราหฺมณคฺคหณํฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อปจฺจตฺถิกานํ อสมิตาพาหิตปาปานญฺจ สมณพฺราหฺมณานํ เตเนว วจเนน คหิตตฺตาฯ กามํ ‘‘สเทวเก’’ติอาทิวิเสสนานํ วเสน สตฺตวิสโย โลกสทฺโทติ วิญฺญายติ ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน อตุลฺยโยเค อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปชาคหณนฺติ ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํฯ

เทวภาวสามญฺเญน มารพฺรหฺเมสุ คหิเตสุปิ อิตเรหิ เตสํ ลพฺภมานวิเสสทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มาโร นามา’’ติอาทิมาหฯ มาโร พฺรหฺมานมฺปิ วิจกฺขุกมฺมาย ปโหตีติ อาห ‘‘สพฺเพส’’นฺติฯ อุปรีติ อุปริภาเคฯ พฺรหฺมาติ ทสสหสฺสิพฺรหฺมานํ สนฺธายาหฯ ตถา จาห ‘‘ทสหิ องฺคุลีหี’’ติอาทิฯ อิธ ทีฆนิกายาทโย วิย พาหิรกานมฺปิ คนฺถนิกาโย ลพฺภตีติ อาห ‘‘เอกนิกายาทิวเสนา’’ติฯ วตฺถุวิชฺชาทีติ อาทิ-สทฺเทน วิชฺชาฏฺฐานานิ สงฺคยฺหนฺติฯ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ ปชาตตฺตา นิพฺพตฺตตฺตา ปชา, สตฺตนิกาโย, ตสฺสา ปชายฯ สเทวมนุสฺสายาติ วา อิมินา สมฺมุติเทวคฺคหณํ ตทวสิฏฺฐมนุสฺสโลกคฺคหณญฺจ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โลกวเสน วุตฺตานิ ‘‘โลกียนฺติ เอตฺถ กมฺมํ กมฺมผลานี’’ติ กตฺวาฯ ปชาวเสน ‘‘เหตุปจฺจเยหิ ปชาตา’’ติ กตฺวาฯ สีลสมฺปนฺนตรนฺติ เอตฺถ ปริปุณฺณสมฺปนฺนตา อธิปฺเปตา ‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทาร’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.14.1) วิยฯ เตนาห ‘‘อธิกตรนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ปริปุณฺณญฺหิ อธิกตรนฺติ วตฺตุํ อรหติฯ การณนฺติ ยุตฺติํฯ อตฺถนฺติ อวิปรีตตฺถํฯ วฑฺฒินฺติ อติวฑฺฒินิมิตฺตํฯ

อิมินา วจเนนาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนนฺตรํ วุตฺตวจเนนฯ น เกวลํ อิมินาว, สุตฺตนฺตรมฺปิ อาเนตฺวา ปฏิพาหิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เม อาจริโย อตฺถี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ น เม อาจริโย อตฺถีติ โลกุตฺตรธมฺเม มยฺหํ อาจริโย นาม นตฺถิฯ กิญฺจาปิ โลกิยธมฺมานมฺปิ ยาทิโส โลกนาถสฺส อธิคโม, น ตาทิโส อธิคโม ปรูปเทโส อตฺถิฯ โลกุตฺตรธมฺเม ปนสฺส เลโสปิ นตฺถิฯ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ มยฺหํ สีลาทีหิ คุเณหิ ปฏินิธิภูโต ปุคฺคโล นาม นตฺถิฯ สรนฺติ กรเณ เอตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘สรนฺเตนา’’ติ, สรนฺติ วา สรณเหตุ จาติ อตฺโถฯ

ยโตติ ภุมฺมตฺเถ โตสทฺโทติ อาห ‘‘ยสฺมิํ กาเล’’ติฯ รตฺติโย ชานนฺตีติ รตฺตญฺญู, อตฺตโน ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย พหู รตฺติโย ชานนฺติ, จิรปพฺพชิตาติ วุตฺตํ โหติฯ รตฺตญฺญูนํ มหนฺตภาโว รตฺตญฺญุมหนฺตํฯ ภาวปฺปธาโน เอส นิทฺเทโสฯ ‘‘รตฺตญฺญุมหตฺต’’นฺติ วา ปาโฐฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เถรนวมชฺฌิมานํ วเสน วิปุลภาโว เวปุลฺลมหนฺตํฯ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตสฺส สาสนพฺรหฺมจริยสฺส ฌานาภิญฺญาทิวเสน วิปุลภาโว พฺรหฺมจริยมหนฺตํฯ วิสิฏฺฐสฺส ปจฺจยลาภสฺส วิปุลภาโว ลาภคฺคมหนฺตํฯ จตุพฺพิเธน มหนฺเตนาติ จตุพฺพิเธน มหนฺตภาเวนฯ มหาปชาปติยา ทุสฺสยุคทานกาเลติ ภควโต สงฺเฆ คารวสฺส ปากฏกาลทสฺสนมตฺตํฯ น หิ ภควา ตโต ปุพฺเพ สงฺเฆ คารวรหิโต วิหาสิฯ

ปฐมอุรุเวลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2.ทุติยอุรุเวลสุตฺตวณฺณนา

[22] ทุติเย หุหุงฺกชาติเกนาติ โส กิร ทิฏฺฐมงฺคลิโก มานวเสน โกธวเสน จ ‘‘หุหุ’’นฺติ กโรนฺโต วิจรติ, ตสฺมา หุหุงฺกชาติโกติ วุจฺจติฯ ‘‘หุหุกฺกชาติโก’’ติปิ ปฐนฺติ, เตน สทฺธิํ อาคตาติ อตฺโถฯ ชราชิณฺณาติ ชราย ขณฺฑทนฺตปลิตเกสาทิภาวํ อาปาทิตาฯ วโยวุทฺธาติ องฺคปจฺจงฺคานํ วุทฺธิมริยาทปฺปตฺตาฯ ชาติมหลฺลกาติ อุปปตฺติยา มหลฺลกภาเวน สมนฺนาคตาฯ มหตฺตํ ลนฺติ คณฺหนฺตีติ มหลฺลกา, ชาติยา มหลฺลกา, น วิภวาทินาติ ชาติมหลฺลกาฯ วโยอนุปฺปตฺตาติ ปจฺฉิมวยํ สมฺปตฺตา, ปจฺฉิมวโย นาม วสฺสสตสฺส ปจฺฉิโม ตติโย ภาโคฯ ชิณฺณาติ วา โปราณา, จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวยาติ วุตฺตํ โหติฯ วุทฺธาติ สีลาจาราทิคุณวุทฺธิยุตฺตาฯ มหลฺลกาติ วิภวมหนฺตตาย สมนฺนาคตาฯ มหทฺธนาติ มหาโภคาฯ อทฺธคตาติ มคฺคปฺปฏิปนฺนา พฺราหฺมณานํ วตจริยาทิมริยาทํ อวีติกฺกมฺม จรมานาฯ วโยอนุปฺปตฺตาติ ชาติวุทฺธภาวํ อนฺติมวยํ อนุปฺปตฺตาฯ สุตํ เนตนฺติ เอตฺถ สุตํ โน เอตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ โนติ จ กรณตฺเถ สามิวจนํฯ เตนาห ‘‘อมฺเหหิ สุต’’นฺติฯ

อกาเลติ อยุตฺตกาเลฯ อสภาวํ วทตีติ ยํ นตฺถิ, ตํ วทติฯ อนตฺถํ วทตีติ อการณนิสฺสิตํ วทติฯ อการณนิสฺสิตนฺติ จ นิปฺผลนฺติ อตฺโถฯ ผลญฺหิ การณนิสฺสิตํฯ อการณนิสฺสิตตา จ ตทวินาภาวโต อการเณ นิสฺสิตํ, นิปฺผลํ สมฺผนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อวินยํ วทตีติ น สํวรวินยปฺปฏิสํยุตฺตํ วทติ, อตฺตโน สุณนฺตสฺส จ น สํวรวินยาวหํ วทตีติ วุตฺตํ โหติฯ น หทเย นิเธตพฺพยุตฺตกนฺติ อหิตสํหิตตฺตา จิตฺตํ อนุปฺปเวเสตฺวา นิเธตุํ อยุตฺตํฯ กเถตุํ อยุตฺตกาเลนาติ ธมฺมํ กเถนฺเตน โย อตฺโถ ยสฺมิํ กาเล วตฺตพฺโพ, ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ ตสฺส อกาโล, ตสฺมิํ อยุตฺตกาเล วตฺตาฯ อปเทสรหิตนฺติ สุตฺตาปเทสรหิตํฯ สาปเทสํ สการณํ กตฺวา น กเถตีติ ‘‘ภควตา อสุเก สุตฺเต เอวํ วุตฺต’’นฺติ เอวํ สาปเทสํ การณสหิตํ กตฺวา น กเถติฯ

ปริยนฺตรหิตนฺติ ปริจฺเฉทรหิตํ, สุตฺตํ วา ชาตกํ วา นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อนุโยคํ อุปมํ วา วตฺถุํ วา อาหริตฺวา ยํ สุตฺตํ ชาตกํ วา นิกฺขิปิตํ, ตสฺส สรีรภูตํ กถํ อนามสิตฺวา พาหิรกถํเยว กเถติ, นิกฺขิตฺตํ นิกฺขิตฺตมตฺตเมว โหติ, ‘‘สุตฺตํ นุ โข กเถติ ชาตกํ นุ โข, นาสฺส อนฺตํ วา โกฏิํ วา ปสฺสามา’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ ยถา วฏรุกฺขสาขานํ คตคตฏฺฐาเน ปาโรหา โอตรนฺติ, โอติณฺโณ-ติณฺณฏฺฐาเน วิรุฬฺหิํ อาปชฺชิตฺวา ปุน วฑฺฒนฺติเยว, เอวํ อฑฺฒโยชนมฺปิ โยชนมฺปิ คจฺฉติเยวฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ปน มูลรุกฺโข วินสฺสติ, อนุชาตปาโรหมูลานิเยว ติฏฺฐนฺติ, เอวํ อยมฺปิ นิคฺโรธธมฺมกถิโก นาม โหติฯ นิกฺขิตฺตํ นิกฺขิตฺตเมว กตฺวา ปสฺเสเนว ปริหรนฺโต คจฺฉติฯ